Shoqëria, jeta, tradita
Për shitjen e sendeve të himta në këtë periudhë kishin dyqane të më poshtëmit:
Nik. Berati Th. Katundi
Vëllaz. Lako & Mulla
Vëllaz. Opari
P & Ar. Opari
Th. Pappa
Ioan. Pappa
G. Papaharallambi
Ruço & Dako
Vëllaz. Shosho
Vëllaz. Turtulli
Perikl. Turtulli
Vëllaz. Treska
Gr. Fili
Ll. Fundo
Nektar Tërpo Voskopojari dhe romaku Petronikus, tregojnë me shëmbuj të ngjashëm,
filozofi të ndryshme, mbi kuptimin e thelbit të jetës.
Në fillim të shek. të 18-të, aty nga vitet ’720 - ’730, një murg nga Voskopoja і quajtur Nektar Tërpo, tepër і ngritur, і cili me sa duket jetën e tij e kaloi fillimisht në Voskopojë e pastaj nëpër një sërë manastiresh si, ai і Skitit të Shën Anas (Mali і Shënjtë), і Shën Naumit (Liqeni і Ohrit), і Shën Prodhromit (Voskopojë), і Ardenicës (Fier), e që duhet të ketë përfunduar në Venecie, ku edhe mund të ketë vdekur, ka shkrojtur në greqisht një vepër mbi besimin kristian të titulluar, “Besimi”, ku paraqet një nivel dijesh, kulturë filozofike në përgjithësi dhe teologjike në veçanti që është për tu admiruar. Mendohet se kjo vepër (së bashku me veprën e R. Ferreas) është një nga më të shkëlqyerat ndër të gjitha veprat iluministe, të shkrojtura në greqishten e re.
Ndër shumë shëmbuj të përmëndur prej Nektar Tërpos në këtë vepër, lidhur me kotësinë e pasioneve të pangopura të njeriut në jetë, ai sjell edhe këtë shëmbull të mëposhtëm të nxjerrë prej tij, nga filozofia e popullit të madh të Egjiptit të lashtë, për thelbin e jetës.
... Egjiptianët kur argëtoheshin dhe shtroheshin në të ngrëna, mbanin përpara një dru të gdhendur në formën e njeriut të vdekur dhe njëkohësisht varnin sipër tryezës së festës, një fre kali. Kur argëtimi merrte zjarr njëri prej argëtuesve me zë të lartë thërriste:
“Shikoni! Shikoni! (dhe tregonte të vdekurin), edhe ne (dhe shkulte rrobat e trupit) kështu kemi për të vdekur! Përmbani pasionet e trupit dhe të gjuhës, ashtu si mbajmë kalin për freri…”
* Gaius Petronius Arbiter (afrs. 27- 66 pas Krishtit) ish një oborrtar i perandorit të njohur romak Neron, që dogji Romën. Petronius mendohet se ka shkruajtur veprën satirike tepër të lexuar në shekuj, “Satirikon”, (madje të vënë në skenë edhe prej Federiko Felinit) ku ndër të tjera përmënd edhe këtë shëmbëll të mëposhtëm, (që përngjet me të mësipërmin), për të argumentuar thelbin e jetës, por tashmë në një kuptim tjetër, sipas filozofisë romake. Le ta dëgjojmë. … Pas pak na sollën amforat e verës, të mbyllura dhe të vulosura mirë në grykë, me gips. Etiketat që ato kishin të lidhura dhe të varura këtyre grykave, shkruanin: Verë njëqindvjeçare Falerno prej vreshtit të Opimiut.
Teksa lexuam këto etiketa, Trimalku i ra dorës dhe tha:
“ Shikoni, vera jetokërka më tepër sesa njeriu i mjerë. Ejani të pimë dhe të kërcejmë. Vera është jetë. Po ju hedh verë të mirë e cila është që në kohën e Opimiut. Dje, ndonëse kisha të ftuar mjaft të dëgjuar dhe të shquar, atyre ju hodha verë të një cilësie më të ulët.”
Dhe teksa hanim dhe pinim duke shijuar bollëkun, një skllav solli një skelet njeriu prej argjëndi të bërë në atë mënyrë që gjymtyrët dhe shtylla vertebrore e tij përkuleshin dhe ktheheshin në çdo drejtim. Skllavi e lëvizi skeletin disa herë mbi tryezë dhe ky grumbull i lëvizshëm kockash, formoi lloj-lloj figurash të cilat në bënë përshtypje. Në këtë çast Trimalku tha:
“Mjerë ne! Asgjë nuk qënka njeriu i varfër. Kështu do të bëhemi të gjithë kur të shkojmë në botën e të vdekurve. Jetoni pra, për sa kohë jeni mirë!”…
Jemi në vitin 1697.
Familja Gjeorgji nga Voskopoja, në tregtimin e mallrave që bënte në atë kohë, për në drejtim të Evropës, nëpërmjet rrugës detare të Adriatikut, duke і nisur ato nga skela e Durrësit, kishte në Venecie edhe axhentin e vet tregtar të quajtur, Gjeorgji Kumano.
Të lutem z. George, … të lutem respekto, mundin dhe djersën time të bërë për shumë e shumë vite me rradhë, respekto punën, sakrificat, netët pa gjumë, mëngjeset me hënë, jetën që kam harxhuar, shëndetin që kam prishur, mënjanimin e familjes dhe të fëmijëve të mi, për të shqipëruar unë Ilia V. Ballauri nga Korça, për herë të dytë në historinë e letrave shqipe, të 15693 vargjet madhështore të Iliadës, tashmë të bëra gati në rreth 1600 faqe, për botim dhe të vlerësuara si nga Akademia e Shkencave ashtu dhe nga Instituti Albanologjik Tiranë. Vargjet që ti i merr dhe i vendos aty në facebookun tënd bën mirë, por ato, të pëlqen a nuk të pëlqen ty, kanë një shqipërues, kanë dikë që i bëri të flasin shqip, madje në gjuhën dhe nuancat e qytetit tënd dhe tim të dashur.
Përpara 60 vjetësh, shkodranët, nderuan, deshin a nuk deshin, sepse sipas asaj kohe quhej i deklasuar, të madhin Gjon Shllaku që përktheu i pari Iliadën, e pra deshin a nuk e deshin, duke nderuar atë, ata nderuan Shkodrën e tyre.
Të lutem … duke u treguar të tjerëve vargjet e mia të shqipëruara të Iliadës, por pa u thënë se kush i ka shqipëruar, përveç dëmit që mund t’i bësh mundit tim, le edhe Korçën që ti e do, në harresë, mbasi gjithkush mund të mendojë se ato shqipërime i ka bërë një çun, të themi, prej Durrësi, por mbi të gjitha shkel, atë që quhet e drejta e shqipëruesit, që në vëndin ku jeton ti, në Amerikë, ku të drejtat e gjithanshme të njeriut, ruhen më tepër se kudo edhe fotografët e thjeshtë, nuk marrin përsipër, të retushojnë dot qoftë edhe një foto të rëndomtë, të bërë nga dikush tjetër më parë.
Një gidë turistike për Korçën,
botim i viteve të fundit, 122 fq., 500 lek të reja ose, 5 euro. 
Përmban: gjeografi, histori, burimet natyrore, monumentet natyrore, popullsia, ekonomia, arkitektura, tradita, arti, itinerare të sugjeruara, informacion praktik, hotele, librari, monumente kulture, tradita e pikturës kishtare, karnavalet, ballot, etj.
“Pazari i plaçkave” Skicë. Ka qënë dikur, në vitet ’40, ’50, dhe ’60, një pazar tepër i veçantë në Korçë (që ndofta mund të ketë qënë edhe gjetkë) që thirrej a quhej, prej popullit ashtu thjesht, “Pazari i plaçkave” dhe që zhvillohej ditën e shtunë. Ky pazar që shtrohej rrugicave të pazarit të vjetër të Korçës, rrugica këto që një pjesë e mirë e tyre, ekzistojnë akoma dhe janë dëshmitare, ishte një pazar i mallkuar, që më vjen prej zemre të them, që mos qoftë dhe, që kurrë mos e sjelltë rrota e historisë, që të përsëritet për këdo dhe kudo, as edhe për hasmin.
Pazari në fjalë ishte një lloj nxjerrje publike e një pjese të popullit të Korçës, për poshtërim përpara gjithë gjindjes, njësoj si bëhej dikur, në kohën e feudalizmit, kur për poshtërim, njerëzit të hipur në një tribunë dërrase, në qëndër të qytetit, aty në shesh, nxirreshin përpara gjindjes për tu poshtëruar, duke u rrahur aty me kamxhikë dhe për tu pështyrë pastaj prej masës tjetër të popullit. Pazari ynë pra, ishte një lloj salle inkuizicioni, një lloj hipjeje në stivën e druve për poshtërim, por pa ju vënë flaka, një lloj nxjerrjeje përpara litarit për poshtërim, por pa u varur në litar, apo përpara gijotinës por, pa tu prerë koka, e pra ishte një vajtje deri në buzë të greminës dhe një kthim prapa, një qëndrim i tmerrshëm aty buzë varrit të hapur, për të lënguar dhe këto të tëra, për një copë bukë.
Ishte pra pazari i dikurshëm në Korçë, i plaçkave, një lloj dënimi publik, njësoj si lithovolisja, pra dënimi i gjuajtjes me gurë që ishte aq i zakonshëm në kohët romake dhe kjo, durohej vetëm për një fetë bukë.
Pazari në fjalë, ishte pazari ku shitej vlera e njeriut, dinjiteti i tij, personaliteti, respekti, karakteri i tij dhe pastaj aty blihej, vetëm një copë bukë.
Aty shitej, mundi i jetës, djersa e viteve, ekonomia e familjes dhe blihej shbërja, denigrimi, mbetja në dërrasë dhe këto për një fetë bukë.
Aty shitej, ngritja, niveli, kultura, edukata, arsimimi, formimi, sjellja, finesa, qytetërimi, historia, ëndrrat, dëshirat, familja, fisi e soji, gjithë durim, në heshtje, buzëkafshuar dhe në ballafaqim, me ashpërsinë e injorancës të ngritur në piedestal, me hijen djallzore të përndjekjes, me brutalitetin e pamëshirshëm të çizmes me thumba, me tmerrin e kërcënimit me burgje dhe këneta, me zhdukje një herë e përgjithmonë, etj,. Të mjerët njerëz, ktheheshin në mbrëmje pastaj në gjirin e familjes së tyre të persekutuar, vetëm me një copë bukë, për të mbijetuar.
Pazari në fjalë, u krijua prej masës së popullit që më parë jetonte relativisht mirë, masë kjo e cila me hyrjen e ngjyrës së kuqe në gjithë qelizat e jetës së përditëshme, duke mbetur pa bukë, u detytrua që të mbijetonte dhe të shiste aty, gjithçka, për një copë bukë.
Para disa kohësh, një qiparis i limontë mu tha.
Unë, që këto punë i di fort mirë o miku im dhe që e di se edhe bima ka shpirt, paçka se Aristoteli dhe Platoni për njëzet vjet mes tyre, debatonin nëse bimët kanë apo jo shpirt, e pra unë që e di më mirë se ata dhe që jam i bindur që bima ka shpirt, vendosa ta shoh këtë punë, pra: Pse ai qiparis i limontë që e pata mbjellë në një varele të madhe dhe që e mbaja gjithë kujdes, diku aty në krye të ballkonit, mu tha?
“Dije! ” Më pat thënë dikur, një bujk i vjetër prej Voskopi, “kur bima vdes pra thahet, në do të dish se çfarë e ka munduar shpirtin e saj, duhet pra me patjetër t’i shikosh rrënjët.”
Vendosa pra, të bëj autopsinë dhe të shoh arsyet përse ai qiparis i limontë mu tha.
Pasi ia preva gjithë keqardhje degët e thata, asaj qënieje të vdekur që për shumë kohë më pat dhënë kënaqësi dhe pasi e bëra cung, sa nuk e shihja dot ashtu të shëmtuar, e nxora duke psherëtirë, siç ish, kallëp, me gjithë dhè prej varelit ku e kisha mbjellë.
“Gjithmonë punët do t’i marrësh me rradhë” më pat thënë plaku, “Çdo shtresë dheu që mbështjell rrënjët, ka kuptimin e vet, madje, sa më tepër rrënja të depërtojë, të mlekset, të ndërthuret me dheun, aq më tepër shpirti i saj, ka dhënë e ka marrë me të, ose më saktë, aq më tepër ajo shtresë ka luajtur rol në shpirtin e bimës.”
Të dhënat historike dëshmojnë se turqit nën komandën e Evrenos Pashës, pushtuan krahinën e Devollit në vitin 1381 dhe pastaj, katër vjet më vonë më 1385, nisën një fushatë me 40 mijë ushtarë të komanduar prej Hajredin Pashës dhe pushtuan zonën e Korçës, deri në afërsi të Beratit. Pra Devolli dhe Korça, ranë në duart e Perandorisë Osmane, thuajse një shekull më parë sesa të binte Kruja e cila u pushtua më 1478 pasi rezistoi një vit e rrethuar.
Evrenoz Pasha ose, Gazi Evrenoz që pushtoi Devollin, konsiderohet si njeriu me jetën dhe karrierën ushtarake më të gjatë, në gjithë administratën osmane. Ai jetoi, 129 vjet (1288 – 1417) dhe shërbeu si komandant për tre sulltanë dhe për dy princa. Ai udhëhoqi fushata të shumta në, Rumeli, Thrakë, Thesali, Maqedoni, Shqipëri dhe Sërbi.
Hajredin Pasha, emri i plotë i të cilit ishte Çandarli Kara Halili Hayrredin Pasha, konsiderohet si themeluesi ose dinasti i parë, i dinastisë së njohur ushtarake turke Çandarli dhe ishte i pari vezir i madh (1364 – 1387), i emëruar ndonjëherë në Perandorinë Osmane. Të 22 vitet e qëndrimit të tij në këtë post konsiderohen si koha më e gjatë që ka qëndruar në pushtet një drejtues me titullin, vezir i madh. Në një formë ose në një tjetër, të dy këta ushtarakë, mund të konsiderohen edhe si administratorët e parë osmanë në zonën tonë.
Në përgjithësi, gjithmonë fëmijët kanë dashur të hanë, disa herë më tepër se zakonisht, gjatë ditës. Përveç nevojës biologjike, të ngrënit për ta, shpesh bëhet edhe një lloj kënaqësie, apo argëtimi, apo psikozë më vete. Gjithmonë fëmijët me vënd e pa vënd, me kohë e pa kohë, kanë kërkuar të hanë. Kjo kërkesë e tyre sot të paktën për vëndin tonë, është relativisht e lehtë për tu plotësuar. Me vënd e pa vënd sot, ata duan një hamburger, një tost, një kruasan, chips, popcorn, banane, një krepes, një sanduiç, një, një, ….
Të gjitha këto, për një fëmijë përpara 50 vjetëve, ishin krejt të panjohura, ndaj dhe një gjysh, sot, gjithë terminologjinë e mësipërme, e ka të vështirë, si për ta kuptuar ashtu dhe për ta përdorur.
Dikur të ngrënët e fëmijëve me vënd e pa vënd, me kohë e pa kohë, shprehej me thënien: “dua bukë në dorë“. Fëmija prej lojës jashtë në rrugë, kur i haej, hynte brenda në shtëpi dhe kërkonte:“dua bukë“. Menuja e “bukës në dorë“, në ato kohë, nuk kish shumë larmi. Nëna pasi i priste një fetë prej pllakës së bukës e bënte atë, ose me sheqer e me vaj, ose me sheqer dhe me ujë, ose me vaj dhe me kripë, ose me sallo, ose me marmallatë ose rrallë herë me gjalpë, etj. Ndërkaq shpesh ndodhte që t‘i jepnin fëmijës edhe një copë bukë thatë, duke i thënë se kështu ishte më mirë mbasi, „të bëhen faqkat e kuqe“.
Vendi ku u linda dhe u rrita, për herë të parë në botë për të gjitha kohërat, epokat, stadet dhe sistemet që ka kaluar njeriu, pra për herë të parë në historinë e njerëzimit, u shpall dikur me kushtetutë, vend ateist. Prishja e Shën Gjergjit në Korçë, për mua që u rrita në oborrin e kësaj kishe, është një ngjarje e freskët, sikur ndodhi dje, ndonëse që atëhere kanë kaluar rreth pesëdhjet vjet.
Kjo kishë, për komunitetin e krishterë të qytetit tonë ishte e shenjtë sa s’bëhet, ndërsa për atë mysliman ishte gjithashtu një burim krenarie qytetare, një perlë bukurie dhe një objek і nderuar kulti.
Kisha e Shën Gjergjit pra ishte si të thuash simboli і qytetit tonë.(1)
Me stilin e vet neoklasik, një kishë tepër e lartë për kohën e vet, me një arkitekturë tepër të bukur, ndërtuar me gurë të gdhendur graniti ngjyrë gri, e lidhur me shufra plumbi, me çatinë e mbuluar prej një llamarine të veçantë, me bordurat e hatullave plot dekoracione arabeskash dhe asteresh, me kupolat e mëdhaja e sferike, me fasadën plot xhame ngjyra ngjyra, e sidomos me hyrjen ku në krye të shkallëve lartësoheshin një sërë kollonadash të lidhura me njëra tjetrën nëpërmjet harqesh tepër të bukur, Shën Gjergji tonë ishte një ndër pikat ku lartësohej përpjekja e korçarëve për të arritur perëndimin, Evropën. Nuk llogaritej floriri që kishte derdhur për ndërtimin e saj, bamirësi і qytetit tonë, і ndjeri Tasi Lakçja.
Vetëm polielet apo abazhuret e kishës së Shën Gjergjit, përbëheshin prej mijëra xhamesh kristali, të thurura plot shije, në disa kombinacione të pabesueshme për nga bukuria, që unë këtu nuk di se si t’i përshkruaj.
Oborri і kishës ishte і madh, і gjërë dhe mbaj mënd se në të kish plot lule, veçanërisht “shpatore”, najazma, etj. Por mbi të gjitha, aty lartësohej një plep gjigand dhjetra vjeçar.
Deri sot, në jetën time, ndonëse thuajse të gjitha pyjet nga Martaneshi në Kolonjë і kam shëtitur shumë herë, nuk kam parë pemë të çfarëdo lloji qoftë, më të lartë, më gjigande, më madhështore, me diametër trungu aq të trashë, me shtrirje aq mbulonjëse të degëve, sa plepi і Shën Gjergjit.
Të gjitha këto madhështi të qytetit tonë së bashku edhe me plot të tjera, një ditë prej ditësh u shkatërruan që nga themelet.
Ndërkohë, prishja e Shën Gjergjit u bë disi e veçantë. Në fillim u vu dorë mbi kishën, u thyhen ca xhame, u zhvesh nga brenda, u prish disi çatia, e pastaj gjithë veprimet u ndërprenë. U la për një periudhë mësymja ndaj tempullit të perëndisë. Rrënimi u la pra për një farë kohe në heshtje. Përse, unë nuk e di. Ne si të vegjël që ishim, dëgjuam në atë kohë të thuhej, se brenda në kishë ishte shfaqur, vërtitej e vinte rrotull, plot ankesë, hija e një vajze të bukur, të veshur krejt në të bardha.
Pas disa kohësh, qetësia për prishjen e kishës u prish. Rrebeshi і shkatërrimit і nxori Shën Gjergjit të Korçës, themelet.
Madje edhe më tepër akoma, ndodhi ashtu siç e thotë dhe latini :
Etiam periere ruinae!!! (2) (Gurët e saj përfunduan në mbushjen e shtratit të lumit të Korçës diku aty pranë spitalit, në vëndin ku hidhej kryqi, duke ndërtuar një të ashtuquajtur kënd sportiv.)
Eh, në atë kohë ndodhën gjëra shumë të papëlqyera. Mëshiro o Zot, popullin e qytetit tonë!
U krijua pra, і pari shtet në botë ku besimi ndaj perëndisë dënohej me ligj. Kudo shahej e përtallej Zoti, kudo thuhej se duhej hequr dorë prej tij, kudo tregohej e thuhej se si një tjetër njeri і ri, po lindte, … po shfaqej mbi dhè. Vot tam v garizontje. (3)
Dhe me të vërtetë, një tjetër njeri u lind!!
“I pendolari”, i quajnë në Itali, punonjësit që për të arritur në vëndin e punës, u duhet të lëvizin, të bëjnë një rrugë të gjatë ndoshta dhe me orë, vajtje pra dhe kthim, njësoj si penduli apo lavjerrësi i orës. “I pendolari”, pra pendularët, janë punonjësit – lavjerrës (në qoftë se mund të shprehemi kështu).
Dikur, dekada më parë, Korça si rreth kish për detyrë që të mbulonte me specialistë, pra me intelektualë, një sërë rrethesh të tjera të afërta ose të largëta, si Ersekën, Pogradecin, Gramshin, Librazhdin dhe pjesërisht Skraparin, Pukën, Peshkopinë dhe rrallëherë edhe Kuksin ose Tropojën.
Të gjithë këta kuadro (siç quheshin atëhere) pasi mbaronin universitetin, caktoheshin larg, të detyruar të punonin në këto rrethe, pa afat, për një sërë të papërcaktuar vitesh pra për sa kohë kish nevojë atdheu (si thuhej atëhere). Shumica e këtyre kuadrove, shpesh ndodhte që të punonin kështu larg Korçës edhe mbi njëzet vjet ose, të nguliteshin një herë e përgjithmonë në këtë mënyrë, larg saj.
I (1 - 4) E pafuqishme është fjala, e thatë, II (5-8)
Djalli me të birin ishin duke udhëtuar nëpër botë. Në rrugë e sipër kalojnë pranë një fshati i cili dukej se ndodhej në ditë të gëzuara. Dëgjoheshin nga larg këngë, kërcime, vallëzime e gëzime.
Qyteti ynë dikur ka patur humor të hollë, pavarësisht se dalngadalë, kohët e fundit, mundet që ai degjeneroi. Karakteristikë e humorit të Korçës ishte se, ai shpesh vinte në lojë jetën e gjithë shtresave të shoqërisë së qytetit, pa kursyer këtu askënd. Banorët dikur bënin një jetë më të afruar me njëri tjetrin dhe kishin sjellje më humane, më të sinqerta, dhe, për rrjedhojë, ishin edhe më tolerantë ndaj qesëndisjeve reciproke. Ata njihnin mirë njëri tjetrin, të mirat dhe të metat e tyre, dinin veset, huqet, zakonet, difektet, hallet, shqetësimet, gëzimet, etj. Humori në Korçë ishte një mënyrë kolektive argëtimi për gjithë shoqërinë dhe pritej gjithmonë me interes dhe dashamirësi të veçantë.
|
