(Nxjerrë nga punimi me titull,
...Thonë se trishtimi ka një fund...
ose
Esse sinoptike mbi botën metafizike të vëndlidjes sime, Korçës. 
autor:  Ilia V. Ballauri  ©
Botim personal, 2001, 517 fq.)

“Dikur në një fshat ishte bërë sebep і ligu. Ai ishte një  njeri і dhënë shumë pas parasë e intrigave, shumë і zgjuar dhe shumë і lig …”
Kështu e filloi tregimin e tij, një bostanxhi prej Korçe të cilit ja pat treguar і jati edhe ai bostanxhi, e që tani po ma tregonte mua.
Bostanxhiu, djalë bostanxhiu e ndoshta edhe brez pas brezi bostanxhi, m’і tregonte këto diku aty fushave të Korçës, tek çezma e pusit të Gllavës ndërmjet Turanit e Çіfligut, aty anës shelgjishteve ku dikur, patën qënë bostanet e famshme të fusharakëve të Korçës.
“… Nuk bëri asnjë të mirë kurrë, për vendin e tij por vetëm përpiqej të mblidhte para e të thurte intriga”, vazhdoi bostanxhiu, “duke ngatëruar me ligësitë e tij gjithë fshatin. Fshatarët e gjorë të gjitha і duronin por ajo që u rëndonte më tepër ishte nami і keq që po merrte fshati prej të ligut. Dikur fshati pat qënë і dëgjuar deri në mbretëritë e tjera për zarzavatet por tani, me namin e të ligut njeri nuk afrohej e për të, të gjithë theshin: - Larg të ligut!”
Por erdhi koha dhe і ligu u mplak si të gjithë, zuri shtratin dhe po lëngonte dhe ai çastet e fundit.
“U mblodhën fshatarët”, vazhdoi të më tregonte bostanxhiu, “dhe thanë: ç’të bëjmë, і mirë і keq fshatar e kishim, njeri është dhe ai, të vemë ta pyesim sipas zakonit, ç’dëshirë të fundit ka e ta përcjellim si njeri në botën e hijeve.”
“Dy më të moshuarit, kur dolën nga shtëpia e të ligut me kapellat në dorë dhe kokat jashtë që u zbardhnin, nuk folën shumë por thanë: - Eh dha shpirt, na falenderoi e na tha që ndofta edhe belara ju kam sjellë se jeni njerëz të mirë por dëshira time e fundit është që kur të më varrosni, të më vini një litar në qafë dhe fillin e litarit ta nxirrni mbi varr se dua të kem lidhje me botën e të gjallëve, vdekja nuk më pëlqen.
“Pa u menduar shumë të mirët njerëz, pasi hodhën edhe lopatat e fundit me dhè të freskët mbi varr, nxorën me kujdes jashtë fillin e litarit dhe kështu tashmë të qetë, filluan jetën e përditshme me punë e nder, me fjalë të ëmbla e gojën mjaltë, rropateshin për bukën e fëmijëve por luftën më të madhe e bënin për të rregulluar namin e fshatit. Punonin të varfrit njerëz e nuk ndiheshin”, më thesh bostanxhiu, “edhe fëmijët e djepit e ndjenin barrën e përbuzjes e të namit të keq por të gjithë theshin: - S'ka gjë, me punë e nder e me faqe të bardhë, në mos sot nesër, të gjithë rreth e rrotull do ta kuptojnë se ne nuk jemi fajtorë. Fshatar e kishim…

“Kohët rrodhën, fshati filloi të ngrihej, njerëzve filluan tu qeshin fytyrat, po harrohej nami і keq, gjithçka vinte mbarë madje,” vazhdoi bostanxhiu, “edhe gjelat nëpër gardhe kokorisnin plot gëzim. Për të gjithë qe kthyer një faqe e re, faqe e mbarë. Por nuk kaloi shumë, dy mbretëri fqinjë filluan luftë mes tyre. Fshati tonë”, tha bostanxhiu e pastaj u korrigjua, “fshati për të cilin po flasim, nuk і bënte keq asnjë pale dhe nuk përziehej.
“Një natë dëgjohet se po vinte për së largu një lumë і tërë me kuaj. Një ushtri e tërë pra po afrohej, të gjithë u mbyllën brenda. Po për çudi u bë qetësi, një qetësi e frikshme.
“Në buzë të fshatit aty anës varreve”, tha bostanxhiu, “mbreti e ndaloi ushtrinë dhe urdhëroi: - Do të fushojmë këtu. Ky fshat duket і qetë. Ne me këta nuk kemi punë. Nesër në të gdhirë do të vazhdojmë rrugën tonë.
“Pa mbaruar mirë fjalët mbreti, vjen një ushtar і tmerruar që edhe sytë і kishin shkuar shtrembër e ashtu siç ishte krejt і zbardhur, thotë: - O mbret, këta jo vetëm që і varrin njerëzit por edhe në varr і futin me gjithë litar.
“Aq kohë sa і duhet hënës për të hyrë e për të dalë nga një re, aq kohë u desh për të shkatërruar edhe gjithë fshatin”, tha bostanxhiu.
“Dita e nesërme і gjeti fshatarët e mjerë përsëri në luftën e ashpër të jetës për të filluar nga fillimi, përsëri të varfër, përsëri të mbaruar, përsëri të shkretuar por mbi të gjitha, përsëri me nam të keq: “Këta jo vetëm që і varrin njerëzit po edhe në varr і futin me gjithë litar.”
“Të gjorët fshatarë të mirë, nuk mund ta nxirrnin dot të vdekurin nga varri por e lanë aty e filluan jetën përsëri nga fillimi. Kohët rridhnin e ata kokëulur vazhdonin të cfiliteshin, gojëmbël e të sjellshëm, hiqnin në kurriz barrën e vuajtjeve e të mundimeve por mbi të gjitha vuanin për namin e keq. Puna, mundi, djersa, sjellja, ëmbëlsia e zgjuarsia nuk ju mungonte, përsëri filluan tu buzëqeshin. Përsëri filloi fshati të ngrerë kokë, përsëri edhe gjelat dikur të trembur e që u ish harruar zëri, filluan të këndojnë. Kishin ardhur përsëri kohë të mira.”
“Por, - vazhdonte bostanxhiu, - përsëri filloi luftë, përsëri erdhën ushtritë, përsëri u gjend litari, përsëri u dogj fshati, përsëri doli nami і keq: “Këta jo vetëm që і varrin njerëzit por edhe në varr і futin me gjithë litar!”
“Thuhet se fshati në fjalë”, tha bostanxhiu, “digjej e ç’digjej dhe bëhej e ç’bëhej pa fund. Sapo arrinte të mirën, digjej e gjithçka fillonte prej fillimit.
“Njerëzit filluan të mallkonin lumin, filluan të mallkonin pyjet, filluan të mallkonin lopët dhe në fund filluan të mallkojnë edhe veten e tyre. Ata ishin lodhur jashtë mase. Breza të tëra ngjitu në e mira e zbrit poshtë tek e keqja. Një pjesë muarën rrugët e ikën duke qarë nëpër dhè të huaj por edhe aty nuk patën qetësi, edhe aty і ndiqte nami і të ligut. Një pjesë tjetër që qëndruan në fshat nuk u bëhej të nisnin nga fillimi, ndërsa një pjesë tjetër filluan të bëjnë ligësira si në fshat ashtu dhe në fshatrat për rreth me mëndjen se: Ne të ligj që të ligj na bëjnë…”
“Nuk kishte forca më që të mblidhej ai fshat”, vazhdoi bostanxhiu, “dhe të gjithë si njerëzit e fshatit ashtu dhe fshatarët e fshatrave për rreth, theshin të njëjtën gjë: “Nuk bëhet.”
“Të gjithë ishin të ç’orientuar e nuk gjendej një mënyrë që të përmblidhej fshati. Por erdhi një ditë”, tha bostanxhiu, “kur njerëzit u lodhën me lodhjen, kur ç’do gjë nxinte në të katër anët, kur edhe dielli harroi t’і ndriçonte të gjorët fshatarë e me lotët që u rridhnin nëpër fytyrë thanë: -Të mblidhemi e aman, të gjejmë një zgjidhje.
“U ngrit një plak і vjetër e tha: - Duhet të shkulim të keqen nga fshati e ta hedhim tutje.
“Jo, і thanë, nuk bëhet se kudo që ta hedhim do të bjerë në fshatin e tjetrit, do të molepsim të tjerë të pafajshëm.
“Një plak tjetër і vjetër u ngrit e tha: -Të ngrihemi si fshat e të vemë gjetkë, të ngremë një fshat të ri.
“Jo, і thanë përsëri, se kudo që të vemë do të na thonë prapë, ata atje që erdhën nga “fshati і të ligut”.
“Një plak tjetër që thonë se ishte më і vjetri, më і gjezdisuri, që і pat rënë gajdes aq bukur sa kur e zinte ai me dorë atë, ajo bashkë me tingujt nxirrte edhe lot, që e kish shtëpinë aty ndanë fshatit menjëherë sa kaloje varrin e të ligut, e që shtëpia e tij shkatërrohej menjëherë e para dhe me zellin më të madh prej shkatërrimtarëve, pra thonë se një plak і tillë që nuk qe shquar ndonjëherë për ndonjë mëndje kushedi sa të ndritur, u ngrit e tha:
-Tre gabime kemi ne o vëllezër e për sa kohë vazhdojmë kështu, rrukull e më rrukull do të vejë fshati.
“Thonë, se u bë një qetësi”, vazhdoi djali і bostanxhiut të tregojë, “aq sa edhe foshnja la gjinë së thithuri e ngriti sytë të dëgjonte, mos vallë do të shkrepte ndonjë fije shprese në atë jetë që sa kish filluar ta thithte të hidhur që në qumësht?
“Tre gabime kemi ne o vëllezër, tha përsëri plaku e heshtja u bë më varr akoma. –Tre!”
“Të gjithë prisnin duke harruar të marrin edhe frymë. “Tre gabime!” –thirri përsëri plaku.
“E pastaj duke tretur vështrimin në pikat më të largëta që і zinte syri e qetësoi zërin, atë zë që gjithë fshatin kish përmbledhur në një grusht e tha:
“Së pari ne nuk e kemi ndarë të ligun nga të mirët.
“Së dyti, në hyrje të fshatit pra në krye të tij, kushdo që vjen, piksëpari shikon të ligun.
“Dhe së treti, - tha, - ne të gjithë si të mirë që jemi, nuk bëmë diçka që të mundte famën e të ligut.”
Këto tha і biri і bostanxhiut aty anës pusit të Gllavës e dukej sikur e përfundoi tregimin mbasi u ngrit të pinte ujë prej çezmës.
Nuk mu durua dhe e pyeta: “Po fshatit si і vajti filli?”
“Thonë”, vazhdoi і biri і bostanxhiut, “se vërtet і dëgjuan fshatarët fjalët e plakut por nuk і vunë në jetë, e thonë se ai fshat sa herë fillonte që merrte për mbarë e sa fillonin të qeshnin fytyrat e njerëzve, sa ngrihej e mëkëmbej, përsëri do të dilte në shesh litari,  prapë do të digjej e do të zhuritej e prapë do të fillonte gjithçka nga fillimi. Thonë pra, vazhdoi і biri і bostanxhiut, se dhe sot e gjithë dita akoma, kështu vazhdon historia e këtij fshati.”
“Gjithashtu thonë”, tha bostanxhiu e sqaroi, ashtu si më ka treguar babai, “se plaku vdiq pas pak kohe e meqë nuk la njeri, e meqë fshati kish ndryshuar mjaft, nuk vajti njeri ta pyeste për dëshirën e fundit, madje thonë se edhe copëra lëkure prej gajdes shpesh të shqyera nga qentë e fshatit, gjendeshin aty këtu të shpërndara nëpër varret.
“Disa të tjerë thonë se ngjarjet rrodhën ndryshe”, tha bostanxhiu, “dhe se plakun e dëgjuan dhe para se të vdiste ai і mësoi fshatarët edhe më.
“Së pari, në varri і të ligut vunë një gur e në të shkrojtën: “Këtu prehet і ligu і fshatit tonë. Litar kërkoi kur vdiq, litar і vumë. Kush lidhet e mplekset me atë litar, ta dijë se mplekset me të ligun.”
“Së dyti, përpara se të arriheshe në varri і të ligut, ata ndërtuan një çezmë kështu që para se të hyje në fshat, fillimisht kaloje tek çezma. Uji і çezmës thonë se doli më і miri і gjithë atyre anëve. Në ballë të çezmës shkrojtën këto fjalë: “Uji është dhuratë e perëndisë. Pi o udhëtar і uruar, ujë nga fshati tonë! Fshati tonë quhet, “fshati і të ligut”, mbasi është і vetmi fshat që edhe të ligut і kemi plotësuar dëshirën e fundit. Emri і plotë і fshatit tonë është, “Fshati і të ligut të vetvetes”.
“Së treti, thonë se anës së çezmës në një shelg, varën gajden e plakut të gjorë dhe pranë saj vunë një tabelë: “Zëri і ëmbël і kësaj gajdeje është і tillë që ka mundur edhe bilbilin. Ai që і pat rënë kësaj gajdeje, nuk ka varr. Nuk u pyet për amanetin e fundit dhe nuk kërkoi që të pyetet. I miri mund të harrohet por tingujt e gajdes së tij kujtohen. I ligu mund të kujtohet por varri і tij nuk shikohet.”
“Thonë se ai fshat”, e mbylli tregimin e tij bostanxhiu, “që nga ajo ditë u qetësua e hyri në rrjedhën e jetës ashtu si gjithë të tjerët.”
Këtë më tregoi pra atë ditë bostanxhiu, djalë bostanxhiu e pasi pimë të dy nga një ujë të ftohtë që na u duk sikur shpëlamë shpirtrat tona mëkatare, të lehtësuar prej këtij tregimi jo fort të rëndë për tu kuptuar, u ndamë sekush në punë të tij.
E teksa ecja fushave të Dumravës anës shelgjishteve e kanaleve ku herë pas here këndonte vajtueshëm ndonjë bretkocë, mu kujtua thënia e madhe e francezit Gustav Le Bon і cili në gjithë teorinë e tij mbi zhvillimin e popujve, ve në bazë botën shpirtërore të tyre duke arritur në konkluzionin:
“Ç’do popull udhëhiqet më tepër nga të vdekurit se sa nga të gjallët. Të vdekurit me kalimin e shekujve kanë krijuar botën shpirtërore tonë, motivet e sjelljes sonë. Të vdekurit janë pa diskutim të vetmit këshilltarë e mësues të të gjallëve. Ne mbartim me vete peshën e pangritëshme të mëkateve të tyre por nga ana tjetër edhe vlerën e virtyteve të tyre”. (G. Le Bon, Lois psychologiques de l'évolution des peuples, f. 22, 23.)
E për një çast mendova, lum ai popull që ka sa më pak varre me litar.