Korça Encyclopedica Nr.2

Arkiva Pedica

MZ - Aforizma: Soren Kierkegaard (1813 - 1855)

“…Të ketë dikush aftësi që të harrojë, varet gjithmonë nga ajo, sesa ky është i aftë që të kujtojë dhe kjo, pra, sesa ky është i aftë që të kujtojë, varet nga ajo, sesa ai e përjeton, praktikisht dhe me të vërtetë, jetën. … Nil admirari (lat. me asgjë mos u ngazëlle) është motoja më e zgjuar, më e përshtatshme për jetën. Asnjë pjesë e jetës, nuk duhet të ketë aq kuptim për dikë sa ai të mos ketë mundësi që atë ta harrojë në çfarëdo momenti, që ai do; por nga ana tjetër, edhe çdo çast i veçantë i jetës, duhet të ketë aq shumë kuptim për dikë, sa që ai të mundë ta kujtojë atë, në çdo moment… Elasticiteti ose përshtatshmëria e dikujt pra mund të matet, nga forca e tij për të harruar, …dhe harresa, nuk është identike me artin e të qënurit i aftë, për të harruar.”

S. Kierkegaard tek vepra: “Ose njëra, ose tjatra”

FlashPedica(1)

KE1/34 - Kolovajzet

Nuk mund të përcaktohet dot etimologjia e kësaj fjale. Ndoshta rrjedh nga fjala kolovit, që presupozon të lëvizurit, pa mundim që bën njeriu, fjalë kjo që përdoret shumë në zonën tonë si p.sh., kolovit me makinë, e kolovita në kurriz, etj. Mundet pra që fjala kolovajze që presupozon të rrëshqiturit pa mundim në akull, të lidhet me fjalën kolovit.

Kolovajze quhej një koridor i ngushtë akulli, i krijuar prej dëborës së ngjeshur dhe i fërkuar deri në shkëlqim, i cili krijonte mundësi që mbi të, të rrëshqisje lehtë. Kolovajzet ndërtoheshin në vënde të pjerta, gjë që jepte mundësi të shfrytëzoheshin dy forca, ajo e vrullit dhe ajo e gravitetit. Është kjo arsyeja që në Korçë, kolovajzet më të mira, krijoheshin në pjesët më të pjerrta të qytetit, në rruga që të çon sot për në varret e dëshmorëve dhe në paralelet e tjera rreth saj, sidomos pjesa që dikur quhej, ‘Qeroska’.

Korça Encyclopedica Nr.2

Korça Encyclopedica (KE), është një revistë periodike, me karakter enciklopedik të dhënash, kulturor dhe edukativ. Të dhënat që jepen këtu, nuk kanë vlerë dhe forcë ligjore dhe nuk mund të përdoren për zgjidhje problemesh e konfliktesh të çfarëdo lloji qofshin. Revista, nuk bën politikë, nuk bën propagandë dhe nuk bën reklamë, për asgjë. Revista dhe botuesi, dr. Ilia V. Ballauri, ruajnë të drejtën e Copyright, ©.

KE2 - Titujt e artikujve.

1. Numri i banorëve të disa fshatrave në rrëzën e Fushës së Korçës, para viteve 1880.
2. Mbi qepën në qarkun e Korçës.
3. Leskoviku rreth viteve 1830.
4. Plepi i Shën Gjergjit dhe galat.
5. Rufetet (organizatat, shoqatat)
6. Një listë me lloje emra grash dhe vajzash, që gjëndeshin në Varoshi i Korçës në vitet 1700 (shek. 18 - të)
7. Dantellat e veshjeve intime të nuseve në Korçë.
8. Mbi ndalimin e frekuentimit të hamamit të Korçës prej grave, më 1826.
9. Programi mësimor i klasës së katërt i Mësenjtores së parë shqipe për djem dhe vajya, në vitin shkollor 1888 - 1889.
10. Disa gazeta që qarkullonin shqip në Korçë më 1911.
11. Byrek me mëlçi të bardha.
12. Mbi furrat dhe furrxhinjtë e Korçës rreth vitit 1850.
13. Mbi një qarkore që ndalonte në Korçë, më 1847, zjerrjen e paçeve në furrë.
14. Emigrantë nga Polena që në maj të vitit 1919, ndodheshin në Sh.B.A.
15. Dunaveci
16. Mbi brymën në qarkun e Korçës.

KE2/10 - Disa gazeta që qarkullonin në Korçë, më 1911.

Te plote në Nr.2 i Revistes Korça Encyclopedica

KE2/2 - Mbi qepën në qarkun e Korçës

Qepa (latn. Allium cepa L.) konsiderohet si mbreti i kuzhinës. E ka origjinën nga zonat në thellësi të Azisë. Kultivimi i saj është tepër i vjetër dhe njihej prej egjiptianëve, grekëve dhe romakëve të vjetër. Përshkruhet me hollësi prej Theofrastit dhe Plinit. Qepa përmban, kalium, natrium, kalçium, acide, sheqerna, vitamina B1,2,3,6,9,12, A, C, E, K, dhe sidomos vajra eterike me veti kurative për sëmundjet e zemrës, diabetin dhe sidomos osteoporozën. Qepa konsumohet e njomë, (qepka), e thatë (si bulb), si kokar ose edhe e konservuar

Në qarkun e Korçës njihen këto lloj qepësh.

Qepa e Tushemishtit, është dy llojesh, me luspë të jashtme të verdhë dhe me luspë të jashtme rozë, e ëmbël dhe e shijshme, me bulba të mëdha dhe ruhet për një kohë të gjatë deri në Prill-Maj.
...
Te plote lexojeni ne revista KE nr.2

KE2/30 - Gora dhe Mokra, një përshkrim i bërë para vitit 1830

Gora dhe Mokra, në veri kufizohen me Ohrin, në jugë me lumin e Devollit i cili i ndan këto krahina prej Oparit. Në lindje kufizohen me Korçën, dhe në perëndim me zonën e Elbasanit. Vëndi është malor dhe i frikshëm, nga ku me sa duket ka marrë edhe emrin, Gorë që sllavisht do të thotë mal. Ujrat e kësaj zone derdhen gjysmat në lumi i Devollit ndërsa gjysma tjetër në lumi i Shkumbinit. [Gorë-Mokra] përfshin 110 fshatra pa llogaritur këtu fshatrat e vogla. Ka rreth 2200 shtëpi [dhe] me një mesatare rreth 20 shtëpi për fshat dhe 8 frymë për shtëpi, pra 17600 banorë.
Myselimi (kryetari i vëndit) qëndron në fshatin Pogradec ku ka 40 shtëpi.

KE2/34 - Nxjerrja e rakisë

Dikur (vitet ’30) kryhej me leje nga shteti. Administrata e financës së asaj kohe, bazuar mbi ligjet për pijet alkolike lëshonte edhe lejet për nxjerrjen e rakisë, duke evidentuar në të njëjtën kohë edhe zotëruesit e kazanëve të rakisë.

KE2/38 - Disa aktivitete shërbimesh të vjetra në Korçë që tashmë janë zhdukur.

Dikur rrugëve të qytetit tonë qarkullonin, shitësit e pishës, që përdorej për ndezjen e zjarrit. Këta shisnin copa pishe të cilat për nga natyra e tyre ishin të tejngopura me rrëshirë, të gjata rreth 25 cm dhe të trasha rreth 1.5 cm, në tufë me trashësi rreth 10cm, të lidhura. Çmimi i tyre ishte 5 lek. Disa shitës, nuk e shisnin pishën në fjalë në tufë por me masë. Për këtë ata kishin pregatitur disa qeska shajaku të cilat kur mbusheshin me copa pishe formonin thuajse të njëjtën sasi sa edhe tufa.

Shitësit e pishës, thërrisnin rrugëve të qytetit, “Aj pishë, pishë!”

Read more...

KE2/5 - Rufetet (organizatat, shoqatat) e krijuara në Korçë qysh në gjysmën e parë të shek. 19

Rufetet (turq.) ishin si të themi shoqata, të organizuara mbi bazën e vullnetarisë. Ato mbronin disa të drejta të caktuara. Kishin kryesi dhe kryetar, kishin kanonizmë (rregullore, statut), kryenin zgjedhje të lira dhe anëtarët në to paguanin kuota.

Te plote lexojeni ne revista KE nr.2

KE2/7 - Dantellat e veshjeve intime të nuseve në Korçë.

Dikur, thuajse para njëqind vjetësh, të mbathurat e grave, ishin me trup dhe këmbë, deri pak mbi gjunjë. Nuset e reja, në fund të këmbëve të të mbathurave (ose si i quanin disa në Korçë, të paçeve), kishin zbukurime me dantellë të cilat kryesisht pregatiteshin që në pajë. Këtu po paraqitet një model i tillë i thurur me grep plot me mjeshtëri qysh në ato kohëra, në qytetin e Korçës.

Read more...

KE2/9 - Programi mësimor i klasës së katërt i Mësonjëtores së parë shqipe

Programi mësimor i klasës së katërt i Mësonjëtores së parë shqipe, për djem dhe vajza, në vitin shkollor 1888 – 1889.

Lexim e shkrim shqip
Historia e botës, popujt e lashtë
Dituri
Zoologji
Fizikë
Muzikë
Vizatim
Korrespondenca me letra
Përralla
Arithmetikë
Gjeometri
Bukurshkrim
Gjuhë turke
Gjuhë frënge
Gjuhë greke

KE2/1- Num. i banorëve të disa fshatrave në rrëzën v.perëndim. të Fushës së Korçës, para vitit 1880

Biranji, 255
Kloca, 162
Vloçishti, 120
Pocesta, 156
Vashtëmia, 320
Liboniku, 98
Kolaneci, 208
Maliqi, 56

Te plote lexojeni ne revista KE2/1

KE2/11 - Byrek me mëlçi (të bardha = mushkëri)

Një ndër mënyrat e përgaritjes në Korçë të byrekut me mëlçi të bardha (mushkëri), është edhe kjo si më poshtë.

Përgatitja e gjellës, bëhet duke i zierë fillimisht mëlçitë, të prera në copa relativisht të vogla. Paralelisht bëhet edhe zierja e tre-katër kokëravë qepë të madhësisë mesatare. Mëlçitë e bardha zakonisht nuk duan shumë kohë të ziejnë. Pas zierjes ato lihen të ftohen, priten në copka më të vogla, përziehen me qepët e ziera por të grira si dhe me tre-katër vezë, kripë dhe piper të zi, sipas dëshirës.
Hapja e petëve bëhet njësoj si për byrekët e zakonshëm. Në një tepsi φ 60-70cm, shtrohet fillimisht peta e poshtme, në të përhapet gjella e përgatitur si më sipër, spërkatet me gjalpë dhe së fundi mbulohet me petën e sipërme.

KE2/3 - Leskoviku rreth viteve 1830.

Një përshkrim i atyre viteve.

‘Përballë Postenanit ndodhet qyteza e Leskovikut me 400 shtëpi prej të cilave një pjesë janë shtëpi të kamura. Vëndndodhja e qytezës është në një panoramë të bukur, me ujëra, dhe me ajër të shëndetshëm. Qyteza ka edhe pazar. Bejlerët e këtushëm janë aktivë në jetën politike, ndërhyjnë, zgjidhin dhe paguajnë në Stamboll, taksa, haraçe dhe çështje të ndryshme ministrore. Leskoviku është 5 orë [më këmbë] larg, në perëndim të Konicës dhe, 8 orë larg, në lindje të Përmetit. Aty ndodhet edhe mali i cili lartësohet thikë, i Melesinit ku kishte pallatet [sarajet] dhe një postë roje, Iliaz Aga Zylyftar Poda i cili në krye të katërqind vetëve u ngrit kundër [perandorisë]. Ushtritë e sulltanit e rrethuan dhe pas katër muaj luftë ai u detyrua të jepet e të bëjë paqe me kusht që të shpëtojë vetë me haremin, pasi të dorëzojë djalin e vet peng, “remi”. Paskëtaj [Iliaz Agai] shkoi në Korfuz, ndërsa pallatet e tij u shkatërruan nga themelet së bashku me postë-rojën. Po në këtë kohë kish ngritur krye edhe Mustafa Pashë Shkodra.

Te plote lexojeni ne revista KE nr.2

KE2/32 - Mbi furnizimin me ujë të pijshëm të Korçës, para dyqind vjetëve.

Fillimisht në qytet deri në fund të viteve ‘700, përdorej vetëm ujë i pijshëm që nxirrej prej puseve ose që mbushej tek çezmat apo krojet, me presion natyral.
Puset ishin të tjeshtë, ose me pompa mekanike dore, të quajturat tullumba që silleshin nga jashtë ose çikrik.
Çezmat, uji i të cilave dilte me presion natyral, ishin në disa vënde brënda qytetit. Ato kishin ujë të freskët, të rrjedhshëm dhe vazhdimisht. Disa çezma të tilla ishin: 1) çezma e Shetros e cila egziston akoma edhe sot, 2) çezma rrëzë Shën Thanasit, që dikur quheshe çezma e Kaliroit, me katër derdhje, e cila sot nuk funksionon, 3) çezma e PapaLlambros e cila nuk funksionon, 4) çezma e Arave (e cila ndodhet diku në sheshi ku ndahen sot lagjja 12-të me atë 11-të), e restauruar dhe funksionale, 5) çezma e Amzës (që ishte pak më poshtë aty ku fillon lagja 11 – të) e cila sot nuk funksionon, 6) çezma e Zallit që ish në pazarin e dikurshëm, në sheshin e pazarit të pulave për të cilën thuhej se, kish ujë të shkëlqyer, edhe kjo nuk funksionon sot, 7) çezna e Mitropolisë, 8) çezma e Radanecit, etj.

KE2/35 - Rruga e moçme e karvaneve

Rruga e moçme e karvaneve, Vlorë-Berat-Voskopojë-Korçë dhe mallrat që transportoheshin.

Zona e Korçës lidhej në Adriatik me dy skela, atë të Durrësit dhe të Vlorës.
Skela kryesore për tregtarët e anëve tona dhe sidomos për ata voskopojarë ka qënë skela e Durrësit.
Ndërkaq një tregëti e konsiderueshme zhvillohej edhe duke shfrytëzuar skelën e Vlorës. Kish itenerar direkt dhe karvanet shkonin e vinin Korçë – Vlorë, duke shpënë mallra për eksport dhe duke sjellë mallra nga importi, (Venetiku dhe më gjërë) për nevojat e zonës.
Berati lidhej si me Durrësin ashtu dhe me Vlorën, madje me këtë të fundit kish më tepër dhënie marrje.

KE2/4 - Plepi i Shën Gjergjit dhe galat.

Dikur në mes të Korçës, pikërisht përballë, aty ku është sot porta e bibliotekës së qytetit, në trotuar, (pra dikur, përballë portës së anëshme të kishës së Shën Gjergjit) ndodhej deri aty nga vitet ’60 një plep (latn. Populus nigra L.) jashtëzakonisht i madh. Plepi kish lartësinë rreth 15 – 20m (afrs. sa një godinë me 5 kate), diametrin e kurorës rreth 60m dhe trashësinë e trungut, pra diametrin, rreth 4m (duhej të kapeshin rreth 8 veta, që ta pushtonin trungun). Plep aq i madh, rrallë se mund të gjendet sot diku. Plepi u pre në atë kohë që u prish edhe kisha e Shën Gjergjit.

Këtu po japim një foto të dimrit vitit 1917 të kishës së Shën Gjergjit dhe të plepit. Madhësia e tij në të (pra në foto) as afrohet për nga madhësia që kish pas pesëdhjet vjetëve të tjera, pra në vitet ’60.

KE2/6 - Një listë me lloje emra grash e vajzash, që gjendeshin në Varoshi i Korçës në vitet 1700

Agni (shek. 18-të)
Altana (1710)
Avllona (1769)
Bonda (1784)
Bozha (shek. 18-të)
Dhespo (1769)
Flora (shek. 18-të)
Irina (shek. 18-të)
Jana (shek. 18-të)
Kalia (1769)
Kaliani (shek. 18-të)
Kalica (1783)
Katina (1769) [Katerina]
Koçka (1725) [Kostandina ?]
Kondo (shek.18-të)[Kostandina]
Krisa (1769)
Krisomalina (shek. 18-të)
Leno (1784) [Elena]
Lona (1725) [?]
Makovi (1725)
Marga (1710) [Margarita]

Te plote lexojeni ne revista KE nr.2

KE2/8 - Mbi ndalimin e frekuentimit të hamamit të Korçës prej grave, më 1826.

Korça ka patur dikur hamam. Fjala hamam nuk është turke por është arabe (arb. hmm = ngrohtë) dhe nënkupton, një lloj banje të veçantë orientale, ku përdoret ujë dhe avull i ngrohtë, banjë kjo që, ka ngjashmëri me saunën finlandeze.

Korça ka patur hamam qysh herët dhe fillimisht një i tillë u ndërtua prej Iljaz Bej Mirahorit, aty nga fundi i shek. 15-të. Më pas në vitin 1874, Dhimitër Pilika i cili u kthye nga kurbeti prej Misiri (Egjipti), ndërtoi një hamam tjetër diku karshi kishës së dikurshme të Shën Gjergjit (bibliotekës së sotme), aty ku fillonte dikur pazari. Ky hamam, thuhet se ishte tepër komod ashtu si ishin dikur dhe hamamet e mira të Selenikut dhe i Manastirit.